انسان باید به طعام وغذای خود توجه داشته باشد و هرغذای ناپاک و آلوده و فاسدی که برای بدن وسلامتی تن ضرر دارد نخورد و از غذای حرام وناپاک که برای روح وروان انسان خطر دارد پرهیز کند . غذا خوردن در نگاه دین بهره گیری از نعمت های الهی است .
اهمیت دقت در طعام
قرآن کریم به عنوان کتاب هدایتگر و روشنایی میفرماید(فلینطر الانسان الی طعامه) "پس انسا باید درغذای خود بنگرد " نزدیک ترین اشیاء خارجی به انسان غذای اوست ،که با یک دگرگونی جزء بافت وجود او می شودو اگر غذا به انسان نرسد به زودی راه فنا را پیش می گیرد.و به همین دلیل قرآن از میان تمام موجودات،روی مواد غذایی ،آن هم موادی که از طریق گیاهان ودرختان عاید انسان می شودتکیه کرده است.
اهمیت تغذیه دراسلام
ازآنجا که اسلام دینی فطری است وتوجه به غذا و خوردن آن از فطریات است لهذابرای این امرتاکید گشته است .غذای خوب خوردن وتن وجسم را سالم نگه داشتن تا مقدمه کمال انسانی در راه بندگی خداوند شود ،از تعالیم اسلام است .
آداب قبل از غذاخوردن
امام صادق علیه السلام میفرماید هنگامی که غذا می‌خوری بگو بسم الله فی اوله و آخره زیرا هنگامی که بنده پیش از آنکه غذا بخورد بسم الله بگوید شیطان همراه او غذا نخواهد خورد و هرگاه بسم الله نگوید شیطان همراه او غذا می‌خورد پس هرگاه بسم الله نگفتی در بین غذا بسم الله بگو چون شیطان هر آنچه خورده بالا می‌آورد و قی می‌کند.
امام صادق ع میفرماید: وقتی سفره گشوده شود، چهار ملک گرد آن نشینند، وقتی بنده خدا بسم الله گوید ملائکه به شیطان گویند دور شو که دیگر کاری نتوانی کرد، و اگر پس از غذا الحمدلله گویند، ملائکه گویند که این بنده شکر نعمت خدا را بگزارد، ولی اگر بسم الله نگویند ملائکه به شیطان گویند با این فرد هم غذا شو و اگر پس از غذا حمد خدا نکند، ملائکه گویند، که این شخص نعمت خدا را فراموش کرد.
پیامبر به امام علی فرمود: یا علی به هنگام غذا خوردن: بسم الله و بعد از غذا الحمد لله بگو، که فرشتگان موکل بر تو تا پایان غذا از نوشتن برای تو بی کار نمانند.
از امام صادق ع نقل شده که تاکنون به ناراحتی معده مبتلی نشده ام زیرا به هیچ غذایی شروع نکردم مگر آن که بسم الله گفتم و از غذا فارغ نشدم مگر آن که الحمد لله گفتم.
شستن دست ها
یکی از اموری که مربوط به آداب غذا خوردن است، شستن دست و صورت یا دست و دهان قبل و بعد از غذا است. روی شستن دست و دهان قبل و بعد از غذا تاکید زیادی شده است و آثار و فوائد زیادی دارد و روایات زیادی وارد شده است.
در روایت آمده: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَحَضَرَتِ الْمَائِدَةُ فَأَتَى الْخَادِمُ بِالْوَضُوءِ فَنَاوَلَهُ الْمِنْدِیلَ فَعَافَهُ ثُمَّ قَالَ مِنْهُ غَسَلْنَا
یعنی نزد امام صادق(ع) بودیم سفره آورده شد خادم وسیله ای برای شستن دست آورد بعد از آن دستمال را به امام(ع) تعارف کرد و امام(ع) به آن دست نزد و فرمود به خاطر دست زدن به دستمال دستم را شستم.
امام صادق میفرماید هر کسی خوشحال میشود که خیر و برکت به خانه‌اش زیاد شود پس قبل از غذا دستان خود را بشوید.
امام صادق ع میفرماید: شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا خوردن رزق و روزی را زیاد می‌کند.
پیامبر اکرم میفرماید: شستن دست قبل از غذا فقر را از بین می‌برد و شستن دست بعد از غذا اندوه را از بین می‌برد.
کم خوردن
پزشکان زیادی می‌گویند که از امراض را از پرخورى مى دانند مخصوصاً در عصر ما که تلاش هاى جسمى کم شده و ماشین جایگزین نیروى انسانى شده است، این عدم تحرک موجب جمع شدن چربی ها در بدن گردیده و کانونى از عفونت را به همراه مى آورد، این زوائد بار قلب را سنگین و کار کلیه را مشکل و به طور کلى سنگینى و ناتوانى بدن را به همراه دارد و «صُومُوا تَصِحُّوا»؛ (روزه بگیرید تا سالم باشید) سرّش همین است چون کم خورى موجب سلامتى است. یکى از اطباء گفته بود: «تجربه بیست سال پزشکى من در مورد سلامتى انسان دو چیز است: فعالیت جسمانى و امساک در غذا».
سعدى در گلستان می گوید: «یکى از ملوک عجم، طبیبى حاذق را به خدمت محمد مصطفى(صلى الله علیه وآله) فرستاد، سالى در دیار عرب بود و کسى تجربه پیش او نیاورد و معالجه از وى نخواست. پیش پیغمبر(صلی الله علیه و آله) آمد و گله کرد که بنده را براى معالجه اصحاب فرستاده اند و در این مدت کسى به من التفات نکرد تا خدمتى که بر بنده معین است به جا آورم. حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) فرمود: این طائفه را طریقتى است که تا اشتها غالب نشود نخورند و هنوز اشتها باقى بوده که دست از طعام بردارند. حکیم گفت: این است موجب تندرستى، زمین ببوسید و رفت».
خدا و رسول، ما را به چیزى دعوت مى کنند که ما را حیات مى بخشد و این حیات اعم از مادى و معنوى است، از این رو باید هم به امور زندگى مادى و دنیوى که خوردن و آشامیدن است برسد و هم به امور معنوى و اخروى بپردازد و بحث ما در این فراز راجع به قسمت اول و یکى از مسائل زندگى مادى است که بى ارتباط با زندگى اخروى نیست.
کتاب «مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة» روایاتى را از بزرگان دین نقل مى کند که به آنها اشاره مى کنیم: نبى اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمودند: «فرزند آدم ظرفى را پر نکرد که بدتر از شکمش باشد[؛ زیرا مایه قساوت قلب و بدبختى انسان است]». حضرت داود(علیه السلام) فرمود: «تَرْکُ لُقْمَةٍ مَعَ الضَّرُورَةِ اِلَیْهَا أَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ قِیامِ عِشْرِینَ لَیلَةً»؛ (ترک کردن لقمه اى با این که به آن نیاز است، نزد من از عبادت بیست شب محبوب تر است).
آرى این پیامبر الهى، به اثر آن لقمه آگاه تر است، تا ما که بى خبریم گاه آن لقمه اثرى مى گذارد که عبادت بیست شب نمى تواند اثر آن را خنثى کند.
جویدن کامل لقمه
یکی دیگر از دستوراتی که در باب غذا خوردن وارد شده این است که غذارا خوب بجویم.
با آن که خوب جویدن یکی ازعوامل مهم و اساسی در هضم غذا به شمار میرود اما اکثرا نسبت به آن بی توجه هستیم و عادت کرده ایم غذا را تند تند و نجویده فروبریم که در نتیجه بدن خود را با مشکلات بسیاری روبه رو میسازیم .
رسول خدا(ص)در این مور د می فرماید : واما آداب غذا خوردن کوچک کردن لقمه و جویدن کامل آن است .
انسان باید عادت کند که غذای خود را به طور کامل بجود، سپس آن را ببلعد؛ زیرا در غیر این صورت، با مشکلات فراوانی روبه رو خواهد بود. دکتر پاک نژاد در این باره می نویسد:
کسانی که عمل جویدن را خوب انجام نمی دهند، با آنکه به مقدار متعادل غذا خورده اند، همیشه در حال گرسنگی به سر می برند، حال آنکه با کمتر از این مقدار می توان با خوب جویدن غذا، انرژی کافی و لازم را به دست آورد... بزرگ ترین زیان کم جویدن این است که در هضم مواد نشاسته ای اختلال پیدا می شود، سبب پرخوری می گردد و موجب احساس ناراحتی خواهد شد و قسمتی از غذا جذب نشده، دفع می گردد؛ یعنی با آنکه غذا خورده ایم، گرسنه مانده ایم. همچنین عمل تبخیر در روده ها به خوبی انجام [نمی گیرد و] مسمومیت تدریجی به وجود خواهد آورد. ازاین رو، خوب جویدن علاوه بر آنکه جنبه اقتصادی دارد، جنبه اجتماعی آن را نیز نباید فراموش کرد.2
افزون بر موارد یاد شده، خوب جویدن غذا می تواند بر روحیه انسان بسیار اثرگذارد
خوردن غذا با دست راست.
درروایتی هست که پیامبربادست راست غذامی خورده این روایت منقول از عایشه همسرپیامبراست که می گوید:پیامبرخدادست راست خود رابرای خوردن غذاوبرآوردن نیازهای دیگر خویش اختصاص داده ودست چپ را برای زدودن آلودگی از مقعدوآنچه درآن ناحیه است واگذارنموده براساس روایت وهرآن چیزی که شرع ما حکم می کندخوردن با دست چپ مکروه است.
فلسفه استفاده از دست راست هنگام غذا خوردن این است که دین اسلام دوست ندارد انسان با دستی که به طهارت می پردازدبا آن نیز غذا بخورد واین ظرافت های آداب غذاخوردن در اسلام است.
در فرهنگ دینى ما دست راست به عنوان نماد و سمبل یُمن و برکت مطرح است. در قرآن کریم «اصحاب المیمنه» یا«اصحاب الیمین» به فلاح و رستگارى معرفى شده‌اند، و نیز آمده است که نامة اعمال نیکان نیز به دست راست ایشان‌داده مى‌شود.( فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ... فِى جَنَّاتِ النَّعِیمِ...»؛«وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فسلام لک من اصحاب الیمین...»؛ «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِسا
پیامبر اکرم نیز کارها، از جمله خوردن و آشامیدن را با دست راست انجام مى‌داد. طبرسى ضمن برشمارى مکارم اخلاق حضرت چنین گفته است: ... و دست راست حضرت براى خوردن و نوشیدن و گرفتن و دادن بود و جز به دست راست نمى‌گرفت و جز به دست راست عطانمى‌کرد، و دست چپ حضرت براى کارهاى دیگر بود. و آن حضرت تیمّن (عمل با دست راست) را در تمام کارهایش دوست‌داشت؛ در لباس پوشیدن، در کفش پوشیدن، در حرکت کردن و... .( طبرسی، همان، ص 23)
همچنین بنا بر روایت امام صادق(علیه السلام) از پدران گرامى‌اش، پیامبر اکرم… از خوردن و آشامیدن بادست چپ نهى کردند.( تمیمى مغربی، همان، ج 2، ص 130، ح 447)
روایات دیگرى نیز وجود دارد که حاکى از تأکید پیامبر اکرم دراین زمینه است.( همان، ج 2، ص 119، ح 399 و نیز ر.ک: نوری، همان، ج 16، ص 228، باب کراهة الاکل و الشرب و التناول بالشمال مع عدم العذر)
شکرگذاری وگفتن الحمدلله بعد ازغدا
ازانس ابن مالک روایت است که رسول الله (ص)فرمودند:خداوند متعال راضی میشود از بنده ای که لقمه ای خورده واو را برآن ستایش می کند
آداب بعد ازغذا
از معاذ بن انس س روایت است که رسول الله جفرمودند: «کسی‌که غذا خورده و بگوید: (الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی أَطْعَمَنِی هَذَا الطَّعَامَ، وَرَزَقَنِیهِ مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ مِنِّی وَلَا قُوَّةٍ): حمد و ستایش برای خداوندی است که بدون کوشش و نیروی خودم این غذا را به من عطا کرد و آن را روزی من قرار داد) گناهان گذشته‌ی او بخشیده میشود
به گزارش گروه اجتماعی مشرق، سمیه فتعلی درباره توصیه‌های بعد از غذا خوردن از دیدگاه اسلام اظهار داشت: بعد از غذا دست‌ها شسته شود، خشک کردن دست‌ها بعد از شستن (بعد از غذا) با دستمال، خلال کردن بعد از خوردن غذا ( با چوب انار، ریحان، نی و برگ خرما خلال نکند: یعنی نوع چوب هم به خاطر اثراتش در اسلام ذکر شده است).
به گفته وی، دهان را بشویند (مضمضه کردن) و مسواک کنند، بعد از خوردن رطب مقداری آب (خنک) مصرف شود (در بعضی روایات)، آنچه بیرون سفره می‌ریزد، جمع کند و بخورد، ولی اگر در بیابان غذا می‌خورد، مستحب است آنچه بیرون می‌ریزد برای حیوانات و پرندگان بگذارد و در آخر غذا خوردن نمک مصرف کند.
این دستیار تخصصی طب سنتی افزود: بعد از خوردن شیر خیلی توصیه شده است به مضمضه (دهان را شست‌و‌شو دهند) تا صورت پذیرد (حتی به شکلی که گفته شده که برای هیچ چیز مضمضه نیست مگر بعد از خوردن شیر).
فتعلی گفت: بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد (استراحت کند) و پای راست را روی پای چپ بیندازد (اهل سنت: پای چپ را روی پای راست بیندازند)0در روایت آمده استلقاء(به پشت خوابیدن) باعث چاق شدن و گوارا شدن غذا و پاک شدن بیماری میشود.
وی اضافه کرد: آخر غذا الحمد لله بگوید (شکر منعم را بجا بیاورند) و بعد از شستن دست‌ها از خوردن، دست‌ها را بر چشم کشیده شود که امان از چشم درد است. همچنین، کل صورت را مسح کردن و خواندن این دعا اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الرُّتْبَةَ وَ الْمَحَبَّةَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْمَقْتِ وَ الْمَغْضَبَةِ مستحب است
منابع
1کتاب فروع کافی جلد هشتم
2کتاب نقش غذای حلال وحرام در انسان
3کتاب مفاتیح الحیاه
4سایت توضیحات وسوال پرسش آیه الله مکارم
5 سایت شرکت پخش راضی
6 سایت مرکز پژوهش های صدا وسیما
7 سایت تبیان
8 کتاب من لا یحضرالفقیه