مقدمه: واژه معلم درلغت: [ مُ عَ ل ْ لِ م] (عربی صفت ، اِسم) به معنای آموزاننده، آموزنده، تعلیم کننده، مُدرِّس، آموزگار، استاد و شیخ است.۱
معلم، شخصی است که دارای توانمندی ویژه تجربی وتربیتی برای هدایت و راهنمایی افراد متعامل (شاگردان ) می باشد. همچنین، عامل موثردرپیشرفت یک جامعه است، زیرا او مانندهرشغل دیگری، وظیفه ای درقبال کار خود نسبت به مردم جامعه خوددارد.
وظیفه یک معلم، تعلیم وتربیت دانش آموزان به بهترین شکل ممکن، توام باعلم ودانش، موازین و شئون اسلامی دراخلاق، گفتار و رفتارخویش، می باشد. درادامه، آیات و روایاتی از پیامبران و امامان در موردمعلم گردآوری نمودیم.
سخن خدا در قرآن
«هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الأُمِّیّینَ رَسولًا مِنهُم یَتلو عَلَیهِم آیاتِهِ وَیُزَکّیهِم وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَةَ وَإِن کانوا مِن قَبلُ لَفی ضَلالٍ مُبین»۲
خدا کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.
احادیث معصومین علیهم السلام
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند : مَن تَعَلَّمتَ مِنهُ حَرفا صِرتَ لَهُ عَبدا ؛۳
از هر کس که حرفى آموختى ، بنده او شده‌اى.
پیامبر صلی الله علیه و آله : أجوَدُکُم مِن بَعدِی رَجُلٌ عَلِمَ عِلما فنَشَرَ عِلمَهُ ؛۴
بخشنده ترین شما پس از من ، کسى است که دانشى بیاموزد ، آن گاه دانش خود را نشر دهد.
پیامبر صلی الله علیه و آله: إنَّما بُعِثتُ مُعَلِّما۵
من معلّم برانگیخته شدم .
پیامبر صلی الله علیه و آله : اللّهُمَّ اغْفِر لِلمُعَلِّمینَ و أطِل أعمارَهُم و بارِک لَهُم فی کَسبِهِم ؛ ۶
خدایا ! آموزگاران را بیامرز ؛ عمرشان را دراز و کسبشان را با برکت کن .
امام باقر علیه السلام: زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَاللّه ِ؛ ۷
زکات دانش، آموختن آن به بندگان خدا است.
پیامبر صلی الله علیه و آله : مَن طَلَبَ العِلمَ کانَ کفّارَهً لِما مَضى ؛ ۸
کسى که در پى تحصیل علم رود ، این عمل کفّاره گناهان گذشته او است .
امام على علیه السلام : قُمْ عَن مَجلِسِکَ ِلأبیکَ و مُعَلِّمِکَ و إن کُنتَ أمیرا ؛ ۹
امام على علیه السلام :به احترام پدر و معلّمت از جاى برخیز ، گرچه فرمان روا باشى .
امام سجاد علیه السلام : حَقُّ سائسِکَ بِالعِلمِ : التَّعظیمُ لَهُ ، و التَّوقیرُ لِمَجلِسِهِ ، و حُسنُ الاستِماعِ إلَیهِ ، و الإقبالُ عَلَیهِ ، و أن لا تَرفَعَ عَلَیهِ صَوتَکَ ، و أن لا تُجیبَ أحَدا یَسألُهُ عَن شَیءٍ حَتّى یَکونَ هُوَ الّذی یُجیبُ ، و لا تُحَدِّثَ فی مَجلسِهِ أحَدا ، و لا تَغتابَ عِندَهُ أحَدا ، و أن تَدفَعَ عَنهُ إذا ذُکِرَ عِندَکَ بِسُوءٍ ، و أن تَستُرَ عُیوبَهُ ، و تُظهِرَ مَناقِبَهُ ، و لا تُجالِسَ لَهُ عَدُوّا ، و لا تُعادِیَ لَهُ وَلِیّا ، فإذا فَعَلتَ ذلکَ شَهِدَ لَکَ مَلائکَةُ اللّه ِ بِأنَّکَ قَصَدتَهُ و تَعَلَّمتَ عِلْمَهُ للّه ِِ جَلَّ اسمُهُ لا لِلنّاسِ .۱۰
حق استاد تو این است که به او احترام گذارى، محضرش را موقّر دارى، با دقت به سخنانش گوش بسپارى، رویت به او باشد و به او توجّه نمایى، صدایت را بر صداى او بلندتر نکنى، هرگاه کسى از او سؤالى کند تو جواب ندهى، بلکه بگذارى خودش جواب دهد. در محضر او با کسى سخن نگویى، در حضور او از کسى غیبت نکنى، اگر پیش تو از او بدگویى شود، از وى دفاع کنى. عیبهایش را بپوشانى، خوبیها و صفات نیکش را آشکار سازى، با دشمن او همنشینى نکنى و با دوستش دشمنى نورزى. هر گاه این کارها را کردى فرشتگان خدا درباره ات گواهى دهند که تو براى رضاى خداى بلند نام، نه براى مردم، نزد آن استاد رفته اى و دانش او را فرا گرفته اى.
امام صادق علیه السلام : تَواضَعُوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ ؛۱۱
در پیشگاه کسى که از او دانش مى آموزید، فروتن باشید.
نتیجه: جایگاه معلم، هدایت و راهنمایی علم آموزان به وسیله تعلیم وتربیت می باشد و ارزش بسیار والا و موثری درپیشرفت یک جامعه، به لحاظ علمی، فرهنگی دارد.
دربرابر وظایف معلم, دیگران هم موظف هستند که به او احترام بگذارند و به سخنان وی بادقت توجه کنند.
همچنین عامل به سخنان او باشند تا جامعه ایرانی اسلامی مابه سوی موفقیت پیش برود.
منابع:
۱-لغتنامه دهخدا
۲-قرآن کریم سوره جمعه آیه۲
۳- عوالى اللآلى ، ج1 ، ص 292
۴-میزان الحکمه ، ح 13825
۵-کنزالعمّال ، ح 28873
۶-تاریخ بغداد،جلد۳،ص۶۴
۷-الکافى ، ج 1 ، ص 41 .
۸-میزان الحکمه ، ح 17742
۹-غررالحکم و دررالکلم ، ح 2341
۱۰-الخصال : 567/1.
۱۱-الکافی،جلد1، ص 36